کلیدر(3)

کلیدر و بحثِ تعددِ شخصیت ها

داستانِ "کلیدر" که به حجمی حدود 3000 صفحه می رسد، شخصیت های متعددی را در بر می گیرد. در یک تقسیم بندیِ کلی، می توان شخصیت ها را به دو دسته تقسیم کرد(همان طور که در یادداشت قبل(کلیدر(1) ذکرش رفت): 1- کُردهای تبعیدی 2- خراسانی ها. در "کلیدر"، از هر دو دسته، هم شخصیت های قوی داریم هم ضعیف و پرداخت نشده یا گاه شخصیت اضافه(یا دستِ کم تا حدی اضافه). برای نمونه ای مهم، وقتی که داستان با شخصیت مارال شروع می شود و این طور می گوید که "مردمِ کُرد به شخصیت و وجودِ مارال خیره و جذب شدند، با اینکه به مردمِ کُرد بسیار دیده اند"(نقلِ به مضمون) انتظار داریم که شخصیتِ او، تا این اندازه پرداخته شود که در انتهایِ کار، ما را هم با راوی هم نظر کند. اما شخصیت مهم و تاثیر گذاری همچون مارال، که همسر و معشوقِ گل محمدِ سردار است، رفته رفته در روند داستان کمرنگ تر و کمرنگ تر می شود و جز توصیف هایی تکراری و شخصیتی منفعل، دیگر چیزی از او نمی بینیم مگر در انتهای داستان که تلاش شده او از او شخصیت تاثیرگذار و فعالی تصویر شود. حتی بعضا چندین و چند فصل از داستان می گذرد و خواننده اشاره ای هم از مارال نمی بیند. بدیهی ست که منظورِ نویسنده ی اینجا، از پرداختنِ به شخصیت، بحثِ مقدار کمی نیست، بلکه کیفیت شخصیت پردازی ست، اما نکته اینجاست که در روایت های رئالیستیِ اینچنینی که رویدادهای آن با جزئیات فراوان و مفصل ارائه می شوند، معمولا کیفیت پرداختِ شخصیت، متناسب با مقداری از روایت است که به او می پردازد. در نقطه ی مقابلِ مارال، بلقیس، مادرِ خانواده ی کلمیشی ست. دولت آبادی به خوبی شخصیتِ او را ساخته و پرداخته کرده است؛ بدون اینکه الزاما در واقعه ی مهمی، تاثیرِ مستقیم یا اولیه داشته باشد. از میانِ شخصیت های بومی و خراسانیِ داستان هم می توان مثال هایی از این دست زد. مثلا "بابقلیِ بندار" مباشرِ اصلیِ ارباب و فئودال بزرگ "آلاجاقی"،که آدمی مکار و حیله گر و نان به نرخ روز خور است. درست که شاید برخی جاها، بیشتر به سمتِ "تیپ" فروکاهش پیدا کند، اما عمدتا دولت آبادی خوب از پسِ تصویر و معرفی او برآمده. روایت، به خوبیِ او را برای ما قابلِ لمس و شناخت می کند. در نقطه ی مقابلِ این قوت، دو شخصیت(دو برادر) هستند به نام هایِ "قدیر" و "عباسجان". پسرهایِ فردی به نام "کربلایی خداداد" که زمانی مردی دولتمند بوده و در کشاکشِ زمانه، عقل و زورِ امثالِ بابقلی بندار که به جای ساربانی و کاروان داری، رو به زمین داری و مالکیت آورده اند، به او چربیده است. آنچه برای دولت آبادی مهم بوده، این بوده که شخصیتِ تیپا خورده و عقده ای این دو برادر و تصمیم هایی که می گیرند و کنش و واکنششان با مردم را تصویر کند. اما متاسفانه، لااقل در موردِ یکی از آنها(عباسجان) که یک شیره ای مافنگی ست، به زیاده گویی و انحراف کشیده شده است. در بعضی از بخش ها، چندین بخش به او اختصاص می یابد. علاوه بر اینکه نه تنها از او "شخصیت" ساخته نمی شود(جز در موراد معدودی که شمه هایی دیده می شود) و او عموما در حدِ یک تیپ باقی می ماند. آدمی که بنا به روایتِ راوی، سراسر نفرت و انزجار است. راوی هم از هیچ فرصتی دریغ نمی کند تا این معنی را در مغزِ خواننده فروکُند. این یکدست نبودنِ قدرت شخصیت پردازی، به روایت کلیدر ضربه بسیاری وارد کرده. توزینِ داستان، با اثری که هر شخصیت در محتوا و موضوع اثر دارد(لااقل آنچه من از محتوای کلیدر دریافت کرده ام) همخوانی و تناسب ندارد.

شرح و تفصیل و شاخ و برگ دادن به روایت(که احتمالا در یادداشت بعد به آن می پردازیم) و تعددِ شخصیت ها، می تواند برای به تصویر کشیدن ساختارِ اجتماعی،فرهنگی و آداب و رسوم و اخلاقیاتِ یک جامعه یا یک گروه، نقطه ی قوتی به حساب بیاید_ کما اینکه دولت آبادی در این زمینه به خوبی عمل کرده و هم قومِ کُرد هم خراسانی ها و عقایدشان را به خوبی در قالبِ یک زندگی و یک داستان روایت کرده_ اما این همه ی ماجرا نیست. درست است که ما ادبیات داستانی را می خوانیم و با جنبه های تاریخی، جغرافیایی، مذهبی و اقتصادیِ جهانِ داستان آشنا می شویم_و وجود آن برای رمان حتی الزامی ست_ اما زیبایی های فرمی کار، جنبه های روایت شناسی، لذتِ خواندن و چندین و چند موضوع دیگر هم بسیار مهم هستند. اگر بخواهم روشن تر بگویم، اگر قرار باشد ما رمانی را بخوانیم تا صرفا با تاریخ یا عقاید یک منطقه آشنا شویم، بهتر است که سراغ کتاب های تاریخی برویم، اما دستِ کم گمان من این است که مخاطبِ ادبیات داستانی، به دنبالِ اینها و چیزهایی فراتر از این هاست.